Ana Vilenica, foto: Vedan Šurelov
„Žene širom sveta pružaju otpor politikama u čijem se centru nalazi profit, a ne život. Njihovo oružje je štrajk. Tokom poslednjih nekoliko godina nastao je, inspirisan borbama žena u Poljskoj za pravo na abortus i borbama žena u Argentini protiv femicida, internacionalni pokret Štrajk žena u kome se vrše pripreme za generalni štrajk. Ukoliko žene stanu, sve staje – njihov je moto“, kaže Ana Vilenica, istraživačica i društveno-politička aktivistkinja iz Beograda. Ana je i autorica publikacije „Postajanje majkom na periferiji“ koja se otvara pitanjem – Šta danas, u zemljama periferije, znači postajanje majkom u vrijeme „tranzicijskih“ neoliberalno-kapitalističkih režima? O ovome, ali i insistiranju države na majčinstvu kao prinudnom radu, ratnim narativima i konstruisanju majke u heroinu, režimima materinstva, domu koji je, za one koji_e ga imaju u pandemiji dobio nove funkcije, o repatrijarhalizacija društva na području bivše Jugoslavije i povratku u naciju govorila je za Sitan vez.
Piše: Kristina Ljevak
Nedavno je sjajna hrvatska ginekologinja Jasenka Grujić u intervjuu za Novosti rekla: „Grozim se propagiranja ideja da su žensko znanje i ženski talenti svedeni samo na majčinstvo, to je užasan gubitak za čitavo društvo, za kompletne obitelji i za svaku ženu ponaosob.“ Kada se majčinstvo na ovakav način počinje percipirati na našim prostorima? Da li se njegova glorifikacija koja je suštinski na štetu žene dešava istovremeno kad i društvena devastacija, uz ratove devedesetih, kada i počinje repatrijarhalizacija društva?
Intenzivna repatrijarhalizacija društva na području bivše Jugoslavije deo je post-socijalističkog paketa mera koje su, zajedno sa rasizmom, nacionalizmom i klasnim razlikama, implementirane u nove nacionalne države, koje su nastajale zajedno sa masovnim grobnicama i novim ciklusom primitivne akumulacije kapitala kroz pljačku društvenog vlasništva. Povratak nacionalnih država koje su nastale raspadom Jugoslavije u okrilje imperijalne Evrope podrazumevao je satanizaciju svega što je bilo vezano za socijalističku emancipaciju, pa tako i emancipaciju žena na autohtoni jugoslavenski način koji je uključivao emancipovanje kroz samoupravljanje kao oblik proklamovane direktne demokratije, kroz anti-komunističke mitove o totalitarizmima. Umesto ovog modela nametnut je model Zapadne emancipacije žena kroz rodni-mejnstriming koji je slep za klasne, rasne i druge razlike među ženama, te tako pogoduje belim ženama iz srednje klase. Repatrijarhalizacija žena iz Istočne Evrope posebno je pogodovala ženama iz Zapadne Evrope koje su razaranjem socijalističkih zemalja dobile priliku da u periodu krize produže period svoje emancipovanosti na grbači žena iz Istočne Evrope koje sada čuvaju njihovu decu i njihove stare za malu nadnicu.
Povratak u naciju rezultat je zahteva same imperijalne Evrope koja nije u stanju da misli nad nacionalno izuzev kada se radi o ekonomskim i imperijalnim interesima, ali i fašizma koji se razbuktavao kroz mitomanske narative o naciji i njenoj navodnoj ugroženosti, koji su se nad ženskim telima odigravali kroz ratna silovanja u cilju zatiranja čistote neprijateljske nacije, u jednom vidu biološkog rata. U ratnim narativima u Srbiji, na primer, majka je konstruisana u heroinu nacije koja rađa vojnike za osvajačke ratove, u kojoj njeni sinovi postaju mašine za ratovanje, i koji ubijaju i ginu za nečije tuđe ekonomske interese. Ona se nagrađuju medaljama i ordenjem kojim se ističe njena časna uloga u nacionalističkom ratu za proširenje teritorije. Ovaj proces uspostavljanja majke kao nacionalnog heroja i mašine za rađanje nije prošao bez otpora. U Vojvodini su se na primer majke organizovale da zahtevaju povratak svojih sinova s ratišta koji su poslati u rat na koji one nisu pristajale.
Ne znam koliko je sjećanje pouzdan svjedok, posebno kada je iz perioda djetinjstva, ali mi se čini da majke osamdesetih godina u Jugoslaviji (osim što su uvijek bile zadužene i za neplaćeni kućni rad) nisu bile terorisane pod imperativima „idealnog majčinstva“ u službi onesposobljavanja za druge aktivnosti. Je li prilična socijalna jednakost a i sigurnost pogodovala tome, pod tim mislim u prvom redu na najčešće zagarantovano pravo na rad (ne sjećam se nezaposlenih majki u mom okruženju) i dostupne državne predškolske brige za djecu (vrtići, jaslice, predškolske ustanove)?
Jugoslovensko se društvo nikada u potpunosti nije izborilo sa patrijarhatom. Sećam se jednog intervjua s Titom iz Politike, koji mi je pokazala žena koja se u Jugoslaviji borila javno da domaćice dobiju pravni status i da se njihov rad vrednuje, u kome ga novinarka pita o tome zašto se stalo s rešavanjem ženskog pitanja, a on joj odgovara nešto u stilu kako su drugovi konzervativniji i kako je trebalo raditi ustupke zarad mira u kući. Naravno puno toga je urađeno i to ne smemo da zaboravimo. Žene su se učešćem u anti-fašističkoj borbi izborile za pravo glasa koje su nakon rata počele da praktikuju, izborile su kasnije sedamdesetih godina i pravo na abortus koji im je delimično bio dostupan i ranije. Najvažniji uspesi vezani su za domen socijalnih prava koje su veliki broj žena oslobodila jednog dela tereta reproduktivnog rada kroz dostupne vrtiće, škole, narodne kuhinje itd. Takođe je izvršena revizija zakonodavstva uključujući porodično zakonodavstvo u korist žena i ravnopravnosti. Socijalizam je bio zasnovan na uverenju da su muškarci i žene jednaki ali različiti i da je potrebno uložiti napor da bi se ta jednakost ostvarila.
Emancipacija žena u Jugoslaviji bila je vezana za ideal o punoj zaposlenosti, pa je tako emancipacija bila izvan domašaja onih žena koje su na primer zbog smanjenja tržišta rada prve ostale bez posla i bile prinuđene da se vrate tradicionalnim ulogama u porodici. Teže je bilo i ženama sa sela, jer je industrija uglavnom cvetala u urbanim centrima. Zbog stalnog nedostatka stambenog prostora u gradovima mnoge žene nisu sebi mogle da priušte preseljenje i emancipaciju. Te žene nisu sedele kući besposlene. One su činile značajan deo neformalnog sektora. Mnoge žene sa kojima sam razgovarala, a koje su imale status nevidljivih domaćica prihodovale su dodatno tako što su šile, bavile se modnim dizajnom, čuvale decu svojim komšinicama za naknadu, a brinule su se i o seoskim domaćinstvima. Iako se o rasi nije govorilo rasizam prema Romkinjama u Jugoslaviji nije prestao da postoji uprkos bratstvu i jedinstvu koje je proklamovano. To je posebno bilo vidljivo u domenima kao što je materinstvo jer se Romkinje nisu uklapale u Jugoslavenski ideal o broju dece. Takođe, jedna od slepih mrlja je u socijalizmu bilo nasilje protiv žena u domaćinstvu koje nije nestalo, a o kome se nije javno govorilo izuzev u crnim hronikama. Ti si u pravu kada kažeš da tada žene nisu bile terorisane na način na koje su danas terorisane uterivanjem u ulogu majke koja rađa za naciju i za državu, iako su populacione politike postojale.
U svom istraživačkom radu bavili ste se kritikom normi majčinstva u današnjim kapitalističkim društvima i nazivate ih i režimima materinstva. Koliko su ti režimi istovremeno i klasno pitanje i koliko se razlikuju u zavisnosti od standarda društva i tretmana majčinstva u određenoj kulturi?
Režimi materinstva se proizvode supra-nacionalnim i nacionalnim politikama i merama, uključujući tu medicinske i socijalne mere, uslove rada, uspostavljanje razlike između produktivnog i reproduktivnog rada, te time plaćenog i neplaćenog rada, komodifikacijim, konzumerizmom, upotrebom tehnologija kao i proizvodnjom određenih vrednosti u društvu, kao na primer šta to znači biti dobra majka i žena. Režimi materinstva definitivno su rodno, klasno, ali i rasno pitanje. Čija reprodukcija je poželjna u jednom društvu stvar je materinskih režima. U istoriji savremene Srbije nepoželjna je bila reprodukcija na primer Romkinja, Albanki, i LGBT osoba, dok se reprodukcija strejt Srpkinja podržavala u ime borbe protiv tzv. bele kuge, gde samo ime ovog kvazi fenomena govori o njegovoj rasističkoj prirodi.
Klasna priroda režima materinstva je sveprisutna i sveprožimajuća. Sistematsko uništavanje zdravstvene i socijalne zaštite putem mera štednji i privatizacijom usluga najviše utiče na siromašne roditelje koji ne mogu da priušte kvalitetnu uslugu što u ishodištu utiče na smanjenje životnog veka ovih ljudi. Najradikalniji primeri klasne prirode ovih režima je kažnjavanje siromašnih majki oduzimanjem dece i davanjem dece u hraniteljske porodice čiji rad država plaća, umesto da se podrška pruži siromašnim roditeljima. Siromašne majke koje nisu u stanju da deci obezbede adekvatan smeštaj neretko zbog nereća u kojima stradaju deca a za koje je odgovorno celo društvo završavaju u zatvorima.
Insistiranje države na majčinstvu s razlogom definišete kao prinudni rad.
Čini mi se da u odnosu na druge zemlje nastale raspadom Jugoslavije, Srbija prednjači u kampanjama zagovaranja nataliteta koji svodi na slogane i populizam a ne na promjenu populacijskih politika. Koliko je u takvoj atmosferi žena pod višestrukim teretom, zbog očekivanja u kući radi podrazumijevajućih rodnih uloga i zbog očekivanja u društvu koje je s bilborda opominje da je zaboravila da rađa ili nije dovoljno rodila?
U Srbiji je na delu trgovina decom i proizvodnja prinudnih reproduktivnih radnica za nacionalnu stvar. Poslednjih godina kroz različitu legislativu svedočile smo oduzimaju plata majkama kroz razne zakonske začkoljice koje im onemogućavaju pravo na platu tokom porodiljskog odsustva, da bi im se umesto onoga što su zaradile svojim radom dala nacionalna nagrada u vidu jednokratne ili višekratne pomoći za rađanje. Prema Zakonu o finansijskoj podršci porodicama sa decom diskriminisane su žene koje nemaju 18 meseci vezanog radnog staža, one koje su zaposlene na privremenim i povremenim poslovima ili na crno, a to su žene kojima u pandemiji najčešće prete otkazi. Legalizacija surogat materinstva je takođe predlagana kao jedna od mera populacionih politika, čemu se glasno suprotstavio deo feminističke scene. Među novim merama kojima se priziva rađanje jeste i najavljivanje pomoći od 20.000 EUR za mlade bračne parove za kupovinu stana. Na ovaj način se samo kompenzuje deo ukradene socijalne plate koju bi trebala nadnica da sadrži, dok se u javnosti ovaj gest predstavlja kao velikodušnost države i mera populacione politike. Mnoge i mnogi kalkulišu sa takvom situacijom i pokušavaju da u neprijateljski nastrojenom društvu prežive, to ne znači da na ovakve politike pristaju.
Skoro dvije godine živimo u pandemiji koja je uticala na promjenu dinamike u svim segmentima života. Rad od kuće kao jedna od metoda prevencije širenja zaraze posebno se štetno odrazio na žene koje bivajući kući, uz postojeći neplaćeni kućni rad, pretvaraju posao od kojeg žive u hobi koji obavljaju između dvije kućne obaveze. Briga o starijim ili bolesnim članovima porodice takođe je dodatno izražena jer pod izgovorom COVID-a institucije se ne brinu o bolesnim. Kakve posljedice može podrazumijevati neriješen problem neplaćenog kućnog rada i emotivnog rada kojem se pridružio zvanični posao, iseljen iz preduzeća u kuću? A da bi sve bilo dodatno apsurdnije, u svemu ovome mislim na neke privilegovanije poslove koji se mogu raditi od kuće, jer radnica u supermarketu nije imala taj luksuz useljenja posla u kuću.
U pandemiji je dom za one koji ga imaju dobio nove funkcije. Pored mesta za odmor, porodične aktivnosti, i reprodukciju života, dom je postao za neke novo radno mesto, za mnoge jaslice, vrtić, škola i starački dom, ali i mesto proširenog zdravstvenog sistema gde smo prinuđeni da se sami uz minimalnu asistenciju lečimo. Država je socijalizovala krizu u ime profita, koja je dodatno eskalirala tokom pandemije, prebacivanjem odgovornosti za preživljavanje na pojedince i porodicu. Neplaćeni reproduktivni rad, koji mahom obavljaju žene, se uvećao višestruko u domaćinstvima sa decom i doveo sve one koji su odgovorni za njegovo obavljanje na ivicu izdržljivosti. Mnoga istraživanja pokazuju porast nivoa stresa i anksioznosti, kao i pogoršanje mentalnog i fizičkog zdravlja roditelja tokom pandemije. Paradoksalno iako su mnogobrojne organizacije upozoravale na rizik od nasilja protiv žena u izolaciji tokom pandemije, dok su mnoge žene ostajale bez posla ili su bile prinuđene da rade u nebezbednim okolnostima kao esencijalne radnice, ministarka zadužena za demografiju i populacionu politiku u Srbiji je skrenula pažnju da je vreme izolacije možda bolje posvetiti pravljenju dece.
Žene širom sveta pružaju otpor politikama u čijem se centru nalazi profit, a ne život. Njihovo oružje je štrajk. Tokom poslednjih nekoliko godina nastao je, inspirisan borbama žena u Poljskoj za pravo na abortus i borbama žena u Argentini protiv femicida, internacionalni pokret Štrajk žena u kome se vrše pripreme za generalni štrajk. Ukoliko žene stanu, staje sve – njihov je moto. S druge strane pojedine aktivistkinje i teoretičarke smatraju da je štrajk u toku. Dokaz vide u negativnom natalitetu. Odluku da se ne reprodukujemo u nepodnošljivim uslovima za život, onako kako se od nas očekuje, one zovu štrajk rađanja.
Tekst je nastao u okviru projekta “Nismo same” koji finansira USAID Program osnaživanja nezavisnih medija u implementaciji CPCD-a.